Papeete, Polinezia Franceze — Në vitin 2013, Hinamoeura Cross, një avokate dhe nënë 25-vjeçare nga Tahiti, mori një telefonatë që do t’i ndryshonte jetën përgjithmonë. Pas një analize rutinë gjaku, laboratori mjekësor thirri dhe e pyeti nëse ajo ishte pickuar nga një bletë. E hutuar, Cross tha jo. Tekniku shpjegoi se rezultatet e testit të saj treguan një numër anormalisht të lartë të qelizave të bardha të gjakut dhe i rekomandoi asaj të shkonte menjëherë te mjeku. Menjëherë pas kësaj, Cross u diagnostikua me leuçemi.
Në familjen e saj dukej se kishte kancer, veçanërisht tek gratë. Nëna, gjyshja, tezja dhe motra e saj të gjitha ishin diagnostikuar me kancer të tiroides ose gjirit. Megjithatë, lajmi e tronditi fort.
“Si nënë, thjesht u ndjeva e shkatërruar… Mendova, a do të vdes? Nuk jam gati të shkoj sepse nuk i kam mësuar djalit tim gjithçka që duhet të dijë. Ai ishte vetëm një vjeç e gjysmë dhe ka ende shumë gjëra që më duhej të ndaja me të, si për të qenë një qenie njerëzore e mirë… isha shumë e shqetësuar”, tha Cross për CNN. Me mbështetjen e të dashurve të saj, ajo filloi një plan trajtimi dhe kanceri u mund. Por në vitin 2018, pesë vjet pas diagnozës së saj, ajo thotë se një raport mbi lajmet e zgjoi interesin e saj dhe e bëri të pyeste nëse kishte më shumë për leuçeminë e saj sesa dinte.
Historia ishte se ish-presidenti i Polinezisë Franceze, Oscar Temaru, kishte paraqitur një ankesë kundër Francës për krime të dyshuara kundër njerëzimit në Gjykatën Penale Ndërkombëtare në lidhje me dështimin e testimit bërthamor që ishte bërë nga vendi evropian në territorin jashtë shtetit në Paqësorin Jugor, për tre dekada duke filluar nga viti 1966.
Ankesa e Temaru ishte një përpjekje, me fjalët e tij në atë kohë, “për të mbajtur të gjithë presidentët e gjallë francezë përgjegjës për testet bërthamore”, të cilat ai tha se kishin kontribuar në pasoja të rënda shëndetësore si rezultat i pasojave radioaktive nga testet mbi tokë, si dhe nga testimi nëntokësor dhe shkarkimi i mbetjeve radioaktive në oqeanin që rrethon Polinezinë Franceze.
Në tre dekada, Franca kreu 193 teste bërthamore në rajon, dhe 41 prej tyre ishin mbi tokë. Testimi mbi tokë – i njohur gjithashtu si atmosferik – besohet të jetë më i rrezikshëm për popullatat përreth sesa testimi nëntokësor.
Në kohën kur Cross hasi në këtë histori, ajo thotë se ajo që dinte për testet bërthamore në atdheun e saj ishte ajo që kishte mësuar në shkollë dhe asnjë prej tyre nuk kishte të bënte me kostot njerëzore të programit bërthamor të Francës. Lajmi ndryshoi gjithçka për të.
“Isha e shtangur… dhe më pas u përballa me listën e sëmundjeve të shkaktuara nga rrezatimi. Pashë kancerin e tiroides, kancerin e gjirit… dhe më pas pashë leuçeminë, dhe atëherë gjithçka filloi të kishte kuptim”, tha Cross për CNN. “Ende nuk e mendova menjëherë se [leuçemia ime] ishte për shkak të testimit bërthamor, sepse autoritetet [franceze] thjesht na zbuluan se testet ishin të pastra. Për familjen time menduam se ishte faji ynë, duhet të kemi një gjen të keq.”
Një punim kërkimor i botuar në revistën Cancer Causes & Control në vitin 2000, duke ekzaminuar ndikimet shëndetësore të testeve të kryera në rajon midis viteve 1966 dhe 1974, arriti në përfundimin se “shkalla e lartë e kancerit të tiroides në Polinezinë Franceze vështirë se mund t’i atribuohet rrjedhës së jodit”. shtoi: “Megjithatë, një mbikëqyrje e popullsisë së lindur afër Moruroa është e nevojshme për të konfirmuar ose mohuar ekzistencën e një rreziku më të lartë të kancerit të tiroides në këtë popullatë.”
Dy dekada më vonë, megjithatë, një hetim u krye nga programi i Shkencës dhe Sigurisë Globale i Universitetit Princeton, redaksia multimediale Disclose dhe kolektivi kërkimor INTERPT, duke përdorur dokumente të deklasifikuara të mbrojtjes franceze. Ata rindërtuan “shpërthimet bërthamore më ndotëse të Francës të kryera midis viteve 1966 dhe 1974” dhe arritën në përfundimin se “afërsisht 110.000 njerëz” ishin të ekspozuar ndaj rrezatimit jonizues, “pothuajse e gjithë popullsia polineziane në atë kohë”.
Franca kreu 193 prova bërthamore në territorin e saj jashtë shtetit në Paqësorin Jugor midis viteve 1966 dhe 1996. Rreth një e pesta e testeve ishin mbi tokë, të cilat besohet se përbëjnë një rrezik më të lartë të ekspozimit ndaj rrezatimit. Vendet e testimit ndodhen rreth 1200 km (750 milje) lindje-juglindje të Tahitit.
Në këtë mes, ajo që raportohet më pak është se jo çdo pjesë e një popullate të ekspozuar përballet me të njëjtin rrezik.
“Gratë janë më të ndjeshme ndaj sëmundjeve të lidhura me rrezatimin bërthamor sesa burrat,” shpjegoi Dr. Ross Tomlinson, një hematolog klinik praktik në Qendrën e Kancerit në Queensland, Australi. “Të dhënat e vëzhgimit pas ekspozimit ndaj rrezatimit bërthamor nga armët bërthamore ose nga termocentralet bërthamore tregojnë vazhdimisht një rrezik në rritje të kancerit tek gratë në krahasim me burrat.” Kjo mund të jetë për shkak se gratë kanë më shumë inde riprodhuese sesa burrat, dhe indet riprodhuese dihet se janë më të ndjeshme ndaj dëmtimit të rrezatimit, që do të thotë se gratë janë të ndjeshme ndaj më shumë dëmeve.
Në rastin e kancerit të tiroides – një nga kanceret që është treguar se ka një lidhje me ekspozimin ndaj rrezatimit – shtatzënia mund të jetë një faktor që i bën gratë të kenë një rrezik më të madh të dëmtimit nga rrezatimi. Gjatë shtatzënisë, gjëndra tiroide është më aktive sepse fetusi varet nga nëna për hormonet tiroide dhe jod. Nivelet e estrogjenit, të cilat rriten gjatë shtatzënisë, mund të kontribuojnë gjithashtu në rritjen e qelizave malinje të tiroides. Prandaj, shtatzënitë e shumëfishta mund të zbulojnë ose përkeqësojnë dëmtimin e ADN-së të shkaktuar nga rrezatimi i fëmijërisë, duke çuar në një rrezik më të lartë të kancerit të tiroides.
Analiza nga pasojat e aksidentit të reaktorit bërthamor të Çernobilit vë në dukje se “ndjeshmëria afatgjatë tek femrat është më e lartë se ajo e meshkujve”, sipas një punimi të vitit 2019 të botuar në revistën shkencore Frontiers in Genetics.
Tomlinson, një ekspert në kanceret e gjakut si leucemia, limfoma dhe mieloma e shumëfishtë ishte më specifik, duke thënë për CNN se gratë kanë një rrezik “deri në 50% më të lartë” për të pasur dhe vdekur nga kanceri i shkaktuar nga rrezatimi sesa burrat që ekspozohen ndaj së njëjtës dozë. të rrezatimit.
Dhe ndikimet gjinore nuk kanë të bëjnë vetëm me shëndetin. Anaïs Maurer, asistent profesor në Universitetin Rutgers dhe ekspert në kolonializmin bërthamor në Paqësorin e pushtuar nga Franca, tha për CNN: “Përveç këtyre çështjeve shëndetësore, gratë në shumicën e pjesëve të botës janë kryesisht përgjegjëse për t’u kujdesur për fëmijët dhe të sëmurët. . Pra, kur ka më shumë sëmundje dhe më shumë sëmundje në vend, gratë gjithashtu mbajnë barrën emocionale të asaj pune. Dhe ky është një lloj i madh i efektit të testimit bërthamor që mbajnë gratë.”
Béatrice Airuarii Mou Sang Teinauri e di këtë më mirë se shumica. Në vitin 2004, ajo thotë se nëna e saj Rina u evakuua nga Tahiti në Paris për të marrë trajtim kimioterapie për leuçeminë e saj akute mieloide, një kancer i gjakut dhe palcës së eshtrave. Parisi është një udhëtim 24-orësh me avion larg Tahitit dhe Teinauri e bëri atë udhëtim shtatë herë për t’u kujdesur për nënën e saj, e cila qëndroi në Paris për një vit.
Në Tahiti, flokët e gjatë janë një burim i veçantë krenarie për gratë, dhe kështu humbja e flokëve të nënës së saj ishte dyfish e dhimbshme, tha Teinauri,. Babai i saj, i cili gjithashtu u sëmur. Ai vdiq nga kanceri i pankreasit gjashtë muaj më vonë. Pastaj, edhe ajo mori thirrjen e frikshme. Pas një kontrolli me gjinekologun e saj, Teinauri zbuloi se ajo kishte leuçemi kronike. Ajo ishte dy javë e gjysmë shtatzënë me fëmijën e saj të parë.
“Ashtu si nëna ime dhe si paraardhësit e mi, më duhej të luftoja kundër fatkeqësisë. Dhe unë isha gati të lëvizja malet në mënyrë që fëmija im të vinte në botë, “tha Teinauri.
Ajo shkoi në Francë për trajtim mjekësor urgjent, pasi polinezianët francezë janë shtetas francezë dhe kështu kanë të drejtë për kujdes shëndetësor në Francë. Këtë herë ka qenë nëna e saj, Rina, e cila ka qëndruar në Paris për tre muaj për t’u kujdesur për të.Flokët e Rinës ishin rritur sërish pasi kanceri i saj kishte kaluar, por ajo i preu sërish në shenjë solidariteti me vajzën e saj.
Teinauri më në fund solli në jetë një djalë të shëndetshëm në Paris, ndërkohë që po i nënshtrohej trajtimit. Ajo e quajti fëmijën e saj Hereora, që do të thotë dashuri e gjallë.
Në vitin 2010, pas presionit të veteranëve dhe civilëve, Franca pranoi një lidhje midis testeve të saj dhe shëndetit të keq dhe vendosi një program që lejonte kompensimin për viktimat civile dhe ushtarake të ekspozimit ndaj testeve bërthamore në Polinezinë Franceze dhe Algjeri. U krijua një komitet i posaçëm për kompensimin e viktimave të testimit bërthamor, i quajtur CIVEN. Por midis 2010 dhe 2017, deri në 97% të kërkesave u refuzuan.
Përqindja e kërkesave të miratuara është rritur nga viti 2017, kur u ndryshuan kriteret për kompensim. Më parë, nëse komiteti mendonte se kanceri i një personi mund të shpjegohej nga ndonjë faktor tjetër përveç testeve bërthamore – si dieta ose gjenetika e tyre – një pretendim mund të refuzohej. Heqja e kësaj klauzole tani nënkuptonte që nëse sëmundja ishte në listën e kushteve të njohura dhe personi ishte i pranishëm në Polinezinë Franceze gjatë testeve, ata kishin të drejtë për kompensim. Rezultati ishte deri në vitin 2021, rreth gjysma e pretenduesve morën kompensim.
Në vitin 2021, presidenti francez Emmanuel Macron pranoi se testet nuk ishin “të pastra” dhe duke thënë se Franca i detyrohet një “borxhi” territorit të ishullit.
Por procesi i kompensimit mbetet i gjatë dhe plot me pengesa teknike, thotë Léna Nourmand, nënkryetare e Shoqatës 193, një organizatë jofitimprurëse me bazë në Tahiti që rrit ndërgjegjësimin për pasojat e testimit bërthamor francez dhe ndihmon viktimat gjatë procesit të kompensimit. Nourmand thotë se nga pothuajse 500 njerëz që ka ndihmuar shoqata, 70% kanë qenë gra – por vetëm gjysma e kërkesave u pranuan nga CIVEN. CNN kontaktoi shumë herë zyrën e CIVEN në Polinezinë Franceze për koment, por nuk mori asnjë përgjigje.
Në vitin 2017, Teinauri aplikoi për dëmshpërblim për veten dhe nënën e saj, e cila kishte vdekur tre vjet më parë. Një vit pas aplikimit, nëna e saj u njoh zyrtarisht si viktimë e testimit bërthamor francez, dhe në vitin 2019, dhe Beatrice thotë se familja mori 39,000 euro (afërsisht 41,000 dollarë) si kompensim.Por aplikimi i saj u refuzua me arsyetimin se ajo kishte lindur në vitin 1977, tre vjet pas përfundimit të testimit atmosferik. Si e tillë, CIVEN argumentoi se Teinauri nuk mund të ishte ekspozuar ndaj niveleve të rrezatimit të nevojshëm për të shkaktuar leuçeminë e saj.
Ajo e kundërshtoi vendimin dhe i tha CNN se ishte një betejë e vështirë ligjore kundër CIVEN, dhe shtetit francez, për njohjen si viktimë e testimit bërthamor. Por në vitin 2022, ajo më në fund mësoi se do t’i jepej kompensim – megjithëse, në kohën e shkrimit, ajo ende pret të shohë se sa do të jetë. Rasti i Teinaurit është i rëndësishëm sepse krijon një precedent: Ajo është ndër njerëzit e parë të lindur pas përfundimit të testimit atmosferik që miratohet për kompensim. Kjo i hap dyert viktimave të tjera ndër breza që të kërkojnë kompensim, thotë ajo.
Hinamoeura Cross tani është një aktiviste anti-bërthamore dhe politikane e shquar. Në vitin 2019, në Kombet e Bashkuara në Nju Jork, Cross mbajti një fjalim të fuqishëm duke dënuar testimin bërthamor në Polinezinë Franceze dhe atë që ajo tha se ishte refuzimi i vazhdueshëm i Francës për të kompensuar në mënyrë adekuate popullin polinezian.
“Sot dëmi është bërë. Njerëzit e mi janë të sëmurë”, tha ajo. “Për tridhjetë vjet … ne ishim minjtë në laboratorin e Francës.” Franca zgjodhi të mos ushtrojë të drejtën e saj të përgjigjes në këtë sesion të OKB-së.
Cross kërkon që Franca të pranojë se e gjithë popullsia e Polinezisë Franceze ishte e ekspozuar ndaj niveleve të larta të rrezatimit, siç thotë hetimi i Dosjeve Moruroa, dhe të lehtësojë procesin e kompensimit, në mënyrë që të paktën të gjithë njerëzit në Polinezinë Franceze që janë diagnostikuar me një nga 23 sëmundjet e njohura zyrtarisht të shkaktuara nga rrezatimi do të kompensohet automatikisht.
Juristja e re nga Tahiti, e cila ishte diagnostikuar me leuçemi, po bën gjithashtu një fushatë për kërkime më të pavarura mbi shtrirjen e efekteve ndër breza të ekspozimit ndaj rrezatimit në Polinezinë Franceze dhe që shteti francez të ofrojë më shumë shërbime mjekësore të specializuara në Tahiti për trajtimin e këtyre sëmundjeve.
